Trong thế giới tự nhiên, nhiều con cá được cá nhà chơi cá biển ưa thích lại cực kỳ bạo lực, chúng bảo vệ lãnh thổ của mình trong các bãi đá ngầm để chống lại mọi kẻ xâm phạm. Những con cá khác tuy không bạo lực thì lại là loài ăn cá, sống bằng cách ăn những con cá nhỏ hơn. Nhiều loài cá lại quá yêu mến nơi cư trú của chúng trong các bãi đá ngầm hoặc các nguồn thức ăn đến nỗi chúng sẽ chết dần khi bị nuôi nhốt.
Làm thế nào để lựa chọn loài phù hợp?
Với nhiều người mới chơi, việc lựa chọn giữa hàng trăm loài phổ biến được tìm thấy trong các cửa hàng cá vừa thú vị lại vừa gây bối rối. Thật không may là chuyện mua nhầm cá hoặc kết hợp nhẩm đã là chuyện hết sức phổ biến. Để cứu những đồng đôla khỏi bị lãng phí và để ngăn những cái chết oan của các con giống, bạn cần phải quyết định một vài lựa chọn cơ bản trước khi mua dù chỉ một con cá. Tìm hiểu về kiểu hình cộng đồng mà bể cá của bạn sẽ chứa hoặc các loài là điểm nhấn có thể giúp ích rất nhiều trong việc đưa ra quyết định nuôi với tất cả các con giống.
Hoạt động cân bằng
Có một sự thật mà nhiều người mới bắt đầu chơi không biết đó là: một bể cá với những con giống khỏe mạnh, “hạnh phúc” sẽ dễ nuôi và vui mắt hơn nhiều một bể cá mà liên tục đánh nhau, rách vây và những con cá cứ dần biến mất, bị tàn phá dần.
Sự cạnh tranh
Sự khỏe mạnh
Tính cạnh tranh và kích thước
Do tính bạo lực tự nhiên của hầu hết các loài cá biển, việc chọn loài nào để cùng nuôi trong một bể lúc đầu sẽ cần phải kết hợp xem xét cả mức độ cạnh tranh và kích thước của cá được chọn.
Ví dụ, tuy cá damsel là một loài cá nhỏ, nhưng thỉnh thoảng chúng cũng dễ nổi quạu như bất cứ loài nào trong bãi đá ngầm. Với đặc tính hay gây gổ tự nhiên của mình, chúng nhìn chung không phải là bạn đồng hành tốt cùng với các loài cá nhỏ và hiền lành hơn như các loài cardinal, cá bống nhưng chúng lại có thể giữ mình trước những loài cá cạnh tranh khác, trong đó có cả những loài cá lớn. Tuy nhiên, chúng không thể sống chung với các loài cá lớn ăn thịt như cá sư tử hay cá cá mú bởi những con vật này có thể dễ dàng biến damsel thành một bữa tiệc và đức tính hay gây gổ của chúng chẳng còn ý nghĩa gì với một kẻ săn mồi tập trung với cái bụng đang trống.
Khi xem xét nên thả loài cá nào vào một bể cá cảnh biển, tôi thích nhóm các sự lựa chọn vào một trong bốn nhóm sau:
1 Cạnh tranh chậm
2 Cạnh tranh nhanh
3 Cạnh tranh vừa phải
4 Ngoan ngoãn
Kole tang – loài cá rất “ngoan ngoãn” trong hồ cá biển
Những loài cạnh tranh chậm bao gồm các loài cá ăn thịt lớn, đáng chú ý có các loài cá mú, cá sư tử, cá chình moray và các loài khác.
Các loài cạnh tranh nhanh trong hệ thống của tôi thường không phải là loài ăn thịt đồng loại trong bể nhưng lại có thể trở nên rất hung hăng khi tranh giành thức ăn hoặc chỗ ở. Những loài cá như vậy bao gồm cá trigger, các loài tang lớn, cá thiên thần lớn và các loài wrasse lớn.
Một lượng đáng kể các loại cá nuôi trong bể của người chơi cá cảnh biển thuộc loại cạnh tranh vừa phải. Nhóm này bao gồm cá thiên thần dwarf, dottyback và hầu hết các loài wrass, cá chim ưng, cá damsel và các loài khác. Một vài loài trong số này rất nhanh nhẹn nhưng chúng bị xếp vào nhóm này bởi chúng nhỏ hơn và có xu hướng chiều theo những con cá lớn trong nhóm trước.)
Nhóm những con ngoan ngoãn bao gồm những con cá hầu hết đều không thích gây gổ và ăn uống với phong cách chậm, không cạnh tranh. Chúng không thích hợp với các cuộc cạnh tranh thức ăn ở cự ly gần và chỉ thích hợp để nuôi với những loài không cạnh tranh. Thành viên của nhóm cá này bao gồm cá mandarin, cá lửa, cá có hàm, cá bống nhỏ và một số loài khác. Biểu hành vi (trang 89) liệt kê xếp hạng của tôi về các loài cá biển phổ biến và độ cạnh tranh tương ứng của chúng.
Nguyên tắc dùng thời gian kiểm nghiệm là để tránh sự xáo trộn giữa những thái cực (con nhỏ với con to, cạnh tranh với không cạnh tranh) trong các bể cá cộng đồng. Hãy quyết định sớm xem bạn sẽ sở hữu một bể cá với nhiều cá nhỏ, đầy màu sắc hay một bể cá với vài con cá to, tính cách hung tợn hoặc thậm chí là bể chỉ có một con duy nhất (xem phần Những bể chơi mới thiết lập, trang 99).
Nói chung, các loài cá trong cùng một nhóm trong biểu đồ sẽ phù hợp hơn với các thành viên trong cùng nhóm mặc dù đôi khi chúng có thể được nuôi chung với những con ở nhóm cận trên hoặc cận dưới. (Cần nhắc lại rằng, những con cá ngoan ngoãn mà không thể cạnh tranh để lấy thức ăn và không gian sống với các con cá cạnh tranh hơn thường chỉ được nuôi cùng với những con thuộc nhóm ngoan ngoãn.)
Một vài nhóm chứa các thành viên phù hợp với nhiều hơn một nhóm. (Ví dụ một vài con dottyback có thể là loài cạnh tranh nhanh ví dụ như Australian Dottyback [ Ogilbyina novaebollandiae]; những con khác chỉ là cạnh tranh vừa phải, ví dụ như loài Pseudocbromis). Vì thế, những nhóm này có chút gì đó hơi tùy ý nhưng được xây dựng lên để cung cấp một khuôn mẫu trong sự cố gắng kết hợp các loài có hành vi giống nhau vào với nhau. Ở đây cũng có nhiều ngoại lệ, và cần phải chú ý rằng thi thoảng một con giống cá biệt có thể trưng ra một kiểu hành vi cực kỳ khác thường: như khi một con cá bống có thể tấn công tất cả các con cùng bể nuôi. Vì thế cần phải có phán đoán sắc sảo và sự quan sát tinh tường ngay cả khi đã nhận biết nhóm hành vi của con vật. Khi mua một con giống mới, hãy luôn kiểm tra độ cạnh tranh, kích thước tiềm năng và khả năng kết hợp của nó trong bộ sưu tập các loài cá thú vị của bạn.
Sự khỏe mạnh
Sự khỏe mạnh là một cụm từ mang tính kỹ thuật trong nghề làm vườn, khi một loài thực vật thường được miêu tả là khỏe mạnh trong một khu vực địa lý hoặc một nền nhiệt độ nhất định. Cá biển nhìn chung được đánh giá mức độ khỏe mạnh dựa vào hàng loạt tiêu chí lớn khác nhau: khả năng phục hồi khỏi những stress khi khai thác, vận chuyển; khả năng thích nghi với các điều kiện của bể cá; mức độ sẵn sàng chấp nhận các loại thức ăn đã chuẩn bị, khả năng tồn tại trong những tình huống bất lợi. Những người mới chơi sẽ có cơ hội thành công lớn hơn nhiều với các loài nhìn chung được đánh giá là khỏe mạnh hoặc bền sức. (Hãy hỏi những người chơi thành thạo hoặc nhân viên cửa hàng bể cá hoặc tham khảo một tài liệu tin cậy về các loài cá sống trong rạn san hô.)
Mật độ nuôi thả
Cùng với việc chọn các loài cá phù hợp để nuôi kết hợp với nhau, việc xác định mật độ nuôi thích hợp để không gây quá tải trong bể có vai trò cực kỳ quan trọng. Đó là vì sao dù bạn có chọn được một nhóm cá tốt, hệ thống lọc bể cũng phải xử lý được lượng thải ra nếu không bể sẽ thất bại. Trong những bể cá được lắp đặt bộ lọc đệm dưới và được trang trí bằng san hô chết, đây là vấn đề cực kỳ quan trọng. Thật may mắn, phương pháp lọc sử dụng đá sống hoặc protein skimmer cho phép bạn nuôi một lượng lớn cá mà không để bộ lọc sinh học trở nên quá tải. Rắc rối dễ xảy ra ở sự cạnh tranh giữa các loài cá – hậu quả của sai lầm trong việc chọn nuôi hơn là ở dung lượng lọc không phù hợp trong hệ thống như thế này.
Một quy tắc cũ khi nuôi thả trong một hệ thống cá cảnh biển đó là 1 inch chiều dài của cá cho 5 gallon nước. Đây là quy tắc khá đại khái và khá tùy tiện và thường bị bỏ qua vì đơn giản nhiều khi nó không có ý nghĩa: một con cá mú 5 inch sẽ thải ra lượng chất thải nhiều hơn rất nhiều so với 5 con cá damsel 1 inch. Một hệ thống có đá sống sẽ có biên độ dao động khá lớn trong giới hạn nuôi. Tôi sẽ gợi ý một mức sơ sơ là 1 inch cá cho 2 gallon nước bể. Rõ ràng là càng nuôi ít cá thì biên độ dao động của giới hạn an toàn càng lớn.
Tuy vậy, mỗi bể cá có giới hạn riêng của nó. Nếu một bể nuôi quá nhiều, một biến đổi nào đó như bệnh tật hay sự cạnh tranh dẫn đến cái chết của những con giống yếu hơn sẽ đưa số lượng cá và sức chứa sinh học của hệ thống ở vào thế cân bằng. Tuy bể chạy vẫn ổn khi vận hành bình thường nhưng một hệ thống nuôi quá nhiều sẽ tàn phá nhanh hơn nhiều khi có sự cố về điện. Nuôi quá nhiều công thức của phiền toái và hệ thống sinh thái mà bạn tạo ra, dù to hay nhỏ cuối cùng sẽ trải qua nhiều vấn đề do nuôi quá nhiều. Rõ ràng, mọi thứ đều sẽ ổn hơn khi giữ mật độ của cá trong những giới hạn hợp lý.
Những người mới chơi nhìn chung phải học bài học này một cách khó khăn. Thả quá nhiều con giống hoặc nuôi những loại cá phát triển kích thước vượt trội so với kích thước bể là những lỗi thường gặp. Vì thay thế cá chết liên tục không phải là cái đích của nghề nuôi cá, chúng ta đều phải tuân thủ một số quy tắc và tránh sự quyến rũ của việc “chỉ thêm một con nữa thôi”.